تاریخچه و اهمیت
ژئوسایت ارگ طبس از مهم‌ترین و شاخص‌ترین بناهای تاریخی ژئوپارک طبس است و بر اساس شواهد تاریخی، سابقه آن به پیش از اسلام باز می‌گردد و از آن به عنوان کهن‌دژ نیز یاد می‌کنند. ارگ طبس، در ابتدا دژ یا حصار کوچکی بوده است که مردم به هنگام حمله و ضرورت‌های دیگر در آن پناه می‌گرفته‌اند و در شرایط معمولی در خارج از حصار می‌زیسته‌اند. حصار و ارگ طبس با گذشت سال‌ها و بروز حوادث، بارها آسیب دیده و مرمت شده است. در بسیاری از متون تاریخی از جمله کتاب فتوح البلدان (متعلق به قرن سوم هجری قمری) به دژ طبس یا ارگ طبس و حصار آن اشاره شده است. همچنین این ارگ در گذر زمان پذیرای شخصیت‌های بسیار مطرح تاریخی و مهمی بوده است. ناصرخسرو (حکیم و شاعر نامدار ایرانی) که در سال 444 هجری قمری (قرن پنجم)، به مدت هفده شبانه روز میهمان حاکم طبس، امیر گیلکی بن محمد بوده و در سفرنامه‌اش در مورد طبس این چنین می‌گوید: طبس شهری انبوه است اگرچه به روستا نماید و آب اندک باشد و زراعت کمتر کنند، خرماستان‌ها باشد و بساتین. امیر آن شهر گیلکی بن محمد بود و به شمشیر گرفته بود و عظیم ایمن و آسوده بودند مردم آنجا، چنان که به شب در سراهای نبستندی و ستور در کوی‌ها باشد با آن که شهر را دیوار نباشد و هیچ زن را زهره نباشد که با مرد بیگانه سخن گوید و اگر گفتی هر دو را بکشتندی و همچنین دزد و خونی نبود از پاس و عدل او. از آنچه من در عرب و عجم دیدم از عدل و امن به چهار موضع دیدم یکی به ناحیت دشت در ایام لشکر خان، دوم به دیلمستان در زمان امیر امیران جستان بن ابراهیم، سیوم در ایام المستنصربالله امیرالمومنین {به مصر}، چهارم به طبس در ایام امیر ابوالحسن گیلکی بن محمد و چندان که بگشتم به ایمنی این چهار موضع ندیدم و نشنیدم. همچنین فن پوزر از بازرگانان و سیاحان آلمانی در سال 1621 میلادی از ارگ طبس بازدید نموده و از آن به عنوان قطعه سلطنتی یاد کرده است. در کتاب احسن التقاسیم مقدسی (قرن چهارم هجری قمری) آمده است: طبس خرما دژی دارد و حجازی نما است. بازارش کوچک و مسجد جامع‌اش خوب است. از آب انبارها که از کاریزهای روباز پر می‌شود می‌آشامند و در آنجا گرمابه‌های نیکو دیدم. با توجه به نوشته فوق در این کتاب، نه تنها ارگ به تاریخچه و تمدن کهن طبس اشاره داشته، بلکه وجود بازار، حمام، آب انبار و دیگر نمادهای تمدن شهری، دلیلی بر قدیمی بودن و تاریخی بودن شهر طبس میباشد.
ساختار ارگ
ارگ طبس دارای ساختاری مستطیل شکل است که از اطراف شامل برج‌ها، دیوارهای بلند و ورودی بنا است. این ارگ دارای 9 برج بوده، که بلندترین برج آن به نادر میرزا معروف بوده و وجه تسمیه آن را زندانی شدن نادر میرزا (نام اصلی: شاهزاده محمدنادر سلطان میرزا؛ فرزند شاهرخ شاه چهارمین پادشاه افشاریان) در آن می‌دانند که این شخص بدستور حاکم طبس امیرمحمد خان در این برج زندانی بوده است. در داخل ارگ، ابتدا دالان‌ها و هشتی‌های ورودی شکل گرفته و پس از آن کوچه یا گذر بوده، که دور تا دور بنا را احاطه نموده و پس از آن خانه‌هایی بوده که برگرد پنج حیاط کوچک و بزرگ شکل گرفته‌اند. ورودی ارگ با یک طاق ورودی، یک در محکم و سپس یک دالان و پس از رسیدن به یک هشتی به سه دالان راه می‌یابد. به نظر می‌رسد دالان‌های طرفین برای عبور اسب‌ها و با چهارپایان بوده و دالان‌های وسط که از دو اتاق تشکیل شده است برای عبور اشخاص ساخته شده باشد. پنج حیاطی که در این کهن‌دژ وجود دارد در حقیقت حیاط پنج خانه است که بسیار به حیاط‌ها وخانه‌های طبس شباهت دارند. از نام و عملکرد قسمت‌های مختلف ارگ اطلاعات قابل توجهی موجود نیست و شایع است که یک راه زیرزمینی ارگ را به قلعه باغ، که باغ مورد استفاده حاکم طبس بوده، متصل می‌کرده است و یک سوار بر اسب می‌توانسته از آن عبور نماید. دیوارهای ارگ با ارتفاع نزدیک به 15 متر، بسیار بلندتر از وضعیت امروزه بوده و دور تا دور بنای آن خندق بوده است که به مرور زمان، پر شده‌اند. بطور قطع هسته اولیه شهر طبس، ارگ بوده و قدیمی‌ترین آثار و ابنیه تاریخی نیز در اطراف آن دیده می‌شود. اگر چه بنا به ضرورت هر دوره، شهر توسعه یافته و در خارج از حصار شهر بناهایی ساخته شده است ولی مرکزیت شهر با ارگ کهن بوده است.
قبل از زلزله طبس، حدود 60 درصد بنای ارگ طبس سالم بوده و تنها ساكن ارگ، پیر مردی تنها به نام آقا سید علی میرزا بوده است. این شخص همزمان با زلزله شهریور 1357 طبس و تخریب کامل شهر، در زیر آوارهای ارگ مدفون می‌شود، سپس در سال 1381 طی آوار برداری و بازسازی‌های ارگ طبس، جسد تقریبا سالم او، پس از 24 سال پیدا شد و آرامگاه او در داخل ارگ طبس همانند تاریخ دور و دراز آن به یادگار مانده است. امروزه ارگ طبس به عنوان تجلیگاهی از تمدن کهن در این ناحیه از ایران، در میان کالبد شهر، نقطه‌ای بسیار مهم و شاخص است و از جوانب مختلف، نشانه‌هایی خاص برای شهر طبس به حساب می‌آید که به شهر، شخصیت و هویت می‌بخشد و یادآور گذشته‌ای کهن بوده، که به افسانه‌ها پیوسته است. ارگ طبس به شماره ثبت ۲۳۰۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
– منابع علمی مورد استفاده در مدیریت ژئوپارک طبس موجود است.
استفاده از این مطلب با ذکر منبع بلامانع میباشد.
